Το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών (Rhynchophorus ferrugineus). Μέρος 2: Η κατάσταση στην Ελλάδα και στην Πρέβεζα σήμερα.

Η ιστορία της εμφάνισης και της εξάπλωσης του κόκκινου σκαθαριού στην Ευρώπη είναι μια ...πονεμένη ιστορία που πηγαίνει περίπου 15 χρόνια πίσω. Και όταν λέμε πονεμένη δεν εννοούμε το γεγονός αυτό καθ' εαυτό της διάδοσης του εντόμου (κάποια στιγμή θα γινόταν έτσι κι αλλιώς), αλλά τον τρόπο που αντέδρασε (η μάλλον ...δεν αντέδρασε) η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα Κράτη Μέλη.

Ο ρυγχοφόρος είναι έντομο ιθαγενές της Νότιας και Νοτιοανατολικής Ασίας (Ταϋλάνδη, Καμπότζη, Σιγκαπούρη, Νότια Κίνα, Ινδία κλπ.). Αναφορές για την παρουσία του στις χώρες αυτές υπάρχουν από τα τέλη του 19ου αιώνα.

Η πρώτη αναφορά για το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών έγινε το 1891 στην Ινδία. Το 1906 περιγράφεται ως εχθρός του κοκοφοίνικα και το 1917 αναφέρεται ως σοβαρός εχθρός της χουρμαδιάς στην Ινδία. Από το 1985 επισημάνθηκε στις χώρες της Αραβικής χερσονήσου και έκτοτε κατέστη πολύ σοβαρός εχθρός των φοινικοειδών σε όλες της χώρες της Μ. Ανατολής, προκαλώντας σημαντικές ζημιές σε καλλιέργειες χουρμαδιάς (Phoenix dactylifera) των χωρών αυτών.

Το 1992 επισημάνθηκε στην Αίγυπτο απ΄όπου μεταφέρθηκε με αθρόες εισαγωγές φοινικοειδών στην Ισπανία το 1993.

Παρά τη σοβαρότητα της απειλής για τα φοινικόδεντρα της Ευρώπης και τις επανειλημμένες παρεμβάσεις των Ισπανικών αρχών στην Ε.Ε. να κηρυχθεί ως έντομο καραντίνας άμεσα, δεν έγινε κατορθωτό . Η Ε.Ε. μετά από 14 χρόνια (2007) προέβη στην έκδοση της σχετικής οδηγίας στα κράτη μέλη με αποτέλεσμα λόγω της καθυστέρησης να εξαπλωθεί εκτός από τη νότια Ισπανία και σε όλη την Ευρώπη.

Στην Ελλάδα επισημάνθηκε για πρώτη φορά το 2005 στη περιοχή Χερσονήσου Ηρακλείου Κρήτης λόγω των εισαγωγών προσβεβλημένων φοινικοειδών.

Το R. ferrugineus βρέθηκε για πρώτη φορά στην Κύπρο στη Λεμεσό τον Αύγουστο 2006 σε P. canariensis. Εν συνεχεία, το R. ferrugineus βρέθηκε στην Ελλάδα, προσβάλλοντας κατά κανόνα P. canariensis, σε Γούβες και Μάλια (Νομός Ηρακλείου) τους επόμενους μήνες, σε Ρόδο (Σεπτέμβριος 2006), Ωρωπό και Ελληνικό Αττικής (Δεκέμβριος 2006). Στην Κύπρο βρέθηκε επίσης τον Οκτώβριο 2006 σε Λάρνακα, Αμμόχωστο και Πάφο.

Η απουσία επί δύο χρόνια λήψης ουσιαστικών μέτρων εξολόθρευσης και περιορισμού της ανεξέλεγκτης αύξησης του πληθυσμού οδήγησε σε ανεξέλεγκτη διασπορά του. Σήμερα έχει εξαπλωθεί σε όλη σχεδόν την Κρήτη και αποτελεί απειλή για τον ενδημικό φοίνικα, Phoenix Theophrasti, στις οκτώ (8) προστατευόμενες περιοχές του NATURA.

Μεταξύ αυτών των περιοχών είναι και το περίφημο φοινικόδασος στο Βάι Λασιθίου, το οποίο θεωρείται μοναδικό στο είδος του στην Ευρώπη.

Παράλληλα έχει εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Αττική, στα Δωδεκάνησα (Ρόδος και Κώς), στην Αργολίδα, στην Ηλεία (2008) και στην Πρέβεζα (2009).

Η μέχρι τώρα πορεία της εξάπλωσης του εντόμου δεν επιτρέπει ιδιαίτερη αισιοδοξία. Τα έκτακτα μέτρα εκρίζωσης, όπου εφαρμόστηκαν, ήταν αποσπασματικά, καθυστερημένα και τα αποτελέσματά τους πενιχρά.

Η Νομοθεσία της Ε.Ε. για το R. ferrugineus

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η Ε.Ε. στις 25 Μαΐου 2007 προχώρησε με μεγάλη καθυστέρηση στην έκδοση της Απόφασης 365/2007 με την οποία επιβάλλει στα κράτη-μέλη τη λήψη έκτακτων μέτρων "για την πρόληψη της εισαγωγής και της εξάπλωσης στην Κοινότητα του Rhynchophorus ferrugineus". Με την Απόφαση αυτή το έντομο κατατάσσεται στα παθογόνα καραντίνας και γίνεται υποχρεωτική η λήψη μέτρων τόσο για την αποφυγή της εισόδου και διάδοσής του στην Κοινότητα (κατόπιν εορτής μάλλον) όσο και για την εκρίζωση του εντόμου, αμέσως μόλις υπάρξει διαπιστωμένη προσβολή. Δύο μήνες αργότερα το ΥΠ.Α.Α.Τ. προχώρησε στη σύνταξη τεχνικών οδηγιών με τις οποίες εξειδικεύει τα αναγκαία μέτρα και τον τρόπο εφαρμογής τους.

Έτσι λοιπόν σύμφωνα με τα παραπάνω:

• Τα εισαγόμενα στην Κοινότητα φυτά πρέπει να συνοδεύονται από επίσημα έγγραφα που να πιστοποιούν ότι είναι απαλλαγμένα από το Rhynchophorus ferrugineus.
• Η διακίνηση στο εσωτερικό της Κοινότητας επιτρέπεται μόνο εφόσον τα φυτά συνοδεύονται από φυτοϋγειονομικό διαβατήριο.
• Σε περίπτωση εμφάνισης προσβολών οριοθετείται η προσβεβλημένη περιοχή και μία ουδέτερη ζώνη σε απόσταση 10 χλμ. από την προσβεβλημένη περιοχή.
• Τα προσβεβλημένα φυτά κόβονται από τη βάση τους, τεμαχίζονται και καταστρέφονται με κάψιμο ή ταφή σε βάθος μεγαλύτερο των 2 μ.
• Κατά τις εργασίες κοπής και καταστροφής λαμβάνονται όλα τα αναγκαία μέτρα για την αποφυγή της διασποράς του εντόμου, όπως κάλυψη με εντομοστεγή δίχτυα, ψεκασμός των κομμένων τεμαχίων με εντομοκτόνο κλπ.

Από την περιγραφή και μόνο των παραπάνω μέτρων γίνεται κατανοητή η δυσκολία στην εφαρμογή τους και τα προβλήματα που προκύπτουν στην πράξη. Οι Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις που σύμφωνα με το νόμο ήταν υπεύθυνες για την εφαρμογή των μέτρων, αντιμετώπισαν πολλά και δύσκολα στη λύση τους προβλήματα:

• Τα περισσότερα προσβεβλημένα φοινικόδεντρα ανήκαν σε ιδιώτες, οι οποίοι ήταν απρόθυμοι να επωμιστούν το αρκετά υψηλό κόστος της καταστροφής. Κάποιοι από αυτούς δεν ήταν εύκολο να εντοπιστούν κάν, αφού πολλοί φοίνικες βρίσκονταν σε τουριστικές μονάδες που λειτουργούσαν λίγους μόνο μήνες το χρόνο.
• Όταν ο ιδιοκτήτης αρνούνταν να συμμορφωθεί ή ήταν άγνωστος, δεν υπήρχε εναλλακτική λύση από την πλευρά της πολιτείας για την διαχείριση της κατάστασης. Οι Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις δεν διέθεταν τα απαραίτητα κονδύλια για να χρηματοδοτήσουν αυτές τις επιχειρήσεις καταστροφής. Κάποιες Νομαρχίες (π.χ. Λασίθι) διέθεσαν χρήματα και ανέθεσαν σε ιδιωτικά συνεργεία την καταστροφή των φοινικόδεντρων. Όμως οι προσβολές πολλαπλασιάζονταν με γεωμετρική πρόοδο, και γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι αυτή η διαδικασία δεν ήταν δυνατόν να συνεχιστεί με κρατική δαπάνη.
• Δεν υπήρχαν πουθενά (εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις) οργανωμένοι χώροι για την καύση ή για την ταφή των κομμένων φοινικόδεντρων.
• Η ίδια η υφή του φοίνικα προκαλεί τεράστιες δυσκολίες τόσο στην κοπή του όσο και στο κάψιμο. Ο φοίνικας δεν έχει πραγματικό κορμό, αυτό που αποκαλούμε 'κορμό' είναι στην πραγματικότητα οι βάσεις των παλιών φύλλων που έχουν πέσει. Ο 'κορμός' του είναι γεμάτος ίνες, μαλακός και σπογγώδης, και το κόψιμό του με αλυσοπρίονο είναι μία ιδιαίτερα δύσκολη διαδικασία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις, ιδιωτικά συνεργεία ειδικευμένα στην κοπή δέντρων, αρνούνταν να αναλάβουν την κοπή των φοινίκων, από φόβο μήπως καταστρέψουν τα εργαλεία τους. Από την άλλη η μαλακή και σπογγώδης υφή του εσωτερικού κάνει εξίσου δύσκολο και το κάψιμο των κομμένων τεμαχίων. Δεν είναι λίγες οι φορές που η φωτιά μπορεί να καίει για ώρες και το εσωτερικό του κορμού να παραμένει υγρό και χωρίς ουσιαστική ζημιά.

Με όλα αυτά τα προβλήματα η Απόφαση εφαρμόστηκε επί τρία χρόνια από τις Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις, αποσπασματικά, με πολλές δυσκολίες, και όπως ήταν φυσικό χωρίς αποτελέσματα.

Το 2010 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, βλέποντας την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί, αναθεωρεί τη στάση της και τροποποιεί την 365/2007 Απόφαση με την Απόφαση 467/2010. Τώρα πλέον δεν γίνεται λόγος για άμεση και δια ροπάλου καταστροφή των ασθενών δέντρων, αλλά δίνει την ευχέρεια στις φυτοϋγειονομικές αρχές της κάθε χώρας να διαχειρίζονται την κατάσταση και με εναλλακτικά μέσα, όπως μηχανική εξυγίανση, ψεκασμούς ή εγχύσεις με εντομοκτόνα, βιολογική καταπολέμηση και χρήση φερομονικών παγίδων για μαζική παγίδευση. Ο τρόπος χειρισμού της κατάστασης αποφασίζεται από την κάθε Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, αφού εξετάσει τις συνθήκες και καταρτίσει (υποχρεωτικά) ετήσιο σχέδιο δράσης.

Να σημειωθεί ότι η χώρα μας το καλοκαίρι του 2010 κινδύνεψε σοβαρά με την επιβολή προστίμου από την Ε.Ε. για τη μη εφαρμογή των μέτρων κατά του Rhynchophorus ferrugineus. Το πρόστιμο απεφεύχθη τελικά μετά από έγγραφες εξηγήσεις του ΥΠ.Α.Α.Τ. προς την Επιτροπή, αλλά η Ελλάδα εξακολουθεί να βρίσκεται στο ...στόχαστρο της Ε.Ε. και να παρακολουθείται στενά για το θέμα του ρυγχοφόρου.

Το Rhynchophorus ferrugineus στην Πρέβεζα.

Ο ρυγχοφόρος των φοινικοειδών εντοπίστηκε για πρώτη φορά επίσημα στο Ν. Πρέβεζας, τον Οκτώβριο του 2009, σε φοίνικες ξενοδοχειακών μονάδων στην Πάργα. Τα προχωρημένα συμπτώματα σε κάποιους από αυτούς τους φοίνικες (εικ. 1) δείχνουν ότι το έντομο υπήρχε στην περιοχή τουλάχιστον δυο χρόνια πριν.

Εικ. 1: Πλήρως κατεστραμμένος φοίνικας στην Πάργα (Νοέμβριος 2009)

    

      Ο τρόπος εισαγωγής του παραμένει άγνωστος, σε καμία περίπτωση όμως δεν μπήκε στην Πάργα με φυσική εξάπλωση, αφού δεν υπήρχε στις γειτονικές περιοχές και ο Δήμος Πάργας είναι μία περιοχή με φυσική απομόνωση. Το πιο πιθανό είναι να μεταφέρθηκε με προσβεβλημένους φοίνικες από την Αττική ή από άλλη περιοχή της Ελλάδας. Αρχικά οι προσβεβλημένοι φοίνικες που εντοπίστηκαν ήταν 15-20, ενώ μέχρι την άνοιξη του 2010 οι διαπιστωμένες προσβολές ήταν περίπου 50. Η ζώνη προσβολής εκτεινόταν σε μία μεγάλη έκταση που ξεκινούσε από το κέντρο της Πάργας και εκτεινόταν δυτικά μέχρι την Ανθούσα και ανατολικά μέχρι την περιοχή Αγίας Κυριακής-Λύχνου (Εικ. 2). 

Εικ. 2: Σημεία εξάπλωσης ρυγχοφόρου στην Πάργα (Νοέμβριος 2009)

Σχεδόν το σύνολο των δέντρων βρισκόταν σε ιδιωτικούς χώρους, αυλές σπιτιών και ξενοδοχείων. Τον Ιανουάριο του 2010 πραγματοποιήθηκε σύσκεψη στο Δημαρχείο Πάργας, με τη συμμετοχή Δήμου και Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης, όπου εξετάστηκε η κατάσταση. Παράλληλα με δύο διαδοχικές αποφάσεις ο Νομάρχης Πρέβεζας κήρυξε ως προσβεβλημένη περιοχή, αρχικά το Δημοτικό Διαμέρισμα Πάργας και κατόπιν ολόκληρο το Δήμο. Τον Μάρτιο του 2010 η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση κάλεσε όλους τους ιδιοκτήτες προσβεβλημένων φοινικοειδών σε ημερίδα στην Πάργα, και τους ενημέρωσε για την υποχρέωσή τους να τα καταστρέψουν. Μεγάλο 'αγκάθι' στην όλη υπόθεση ήταν το υψηλό κόστος της καταστροφής. Τον Ιούνιο του 2010, κι ενώ ελάχιστοι φοίνικες είχαν κοπεί, απεστάλη έγγραφο προς τους ιδιοκτήτες με το οποίο καλούνταν να προχωρήσουν άμεσα στην καταστροφή, διαφορετικά η Ν.Α. θα έκοβε μόνη της τους φοίνικες και θα χρέωνε το κόστος στους υπόχρεους. Το έγγραφο συνοδευόταν και από πίνακα με το κόστος καταστροφής ανά ιδιοκτήτη, ώστε ο καθένας να ξέρει το ποσό με το οποίο έχει 'χρεωθεί'.

Εικ. 3,4: Καταστροφή φοινίκων στην Πάργα τον Ιούλιο του 2010

 

Σχεδόν όλοι οι ιδιοκτήτες φοινικοειδών ανταποκρίθηκαν και μέχρι τις 20 Ιουλίου 2010 όλοι οι φοίνικες είχαν καταστραφεί. Η επιχείρηση έγινε από ιδιωτικό συνεργείο με την επίβλεψη των γεωπόνων της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης (εικ. 3-4).
Τον Ιούλιο του 2010 ένα ακμαίο έντομο ρυγχοφόρου βρέθηκε σε φερομονική παγίδα στην Αμμουδιά, περίπου 10 χλμ. από την αρχική εστία της Πάργας. Το Σεπτέμβριο δύο ακόμα έντομα πιάστηκαν σε παγίδες στην Αμμουδιά, επιβεβαιώνοντας την παρουσία του εντόμου στην περιοχή. Αμέσως μετά, με νέα απόφαση Νομάρχη, κηρύχτηκε το Δ.Δ. Αμμουδιάς ως προσβεβλημένη περιοχή και τα Δ.Δ. Αχερουσίας, Βαλανιδορράχης, Βουβοποτάμου, Θέμελου, Καναλακίου, Καστρίου, Κορώνης, Κουκουλίου, Κυψέλης, Μεσοποτάμου, Μουζακαίικων, Ναρκίσσου, Σκεπαστού και Σταυροχωρίου του Δήμου Φαναρίου ως ουδέτερη ζώνη.

Τον Ιανουάριο του 2011 γεωπόνοι της Ν.Α. εντόπισαν άτομα Ρυγχοφόρου σε φοίνικες κοντά στον οικισμό της Λούτσας. Από μαρτυρίες κατοίκων, το έντομο έχει εντοπιστεί και σε άλλους φοίνικες μέσα στον οικισμό, χωρίς αυτό να έχει επιβεβαιωθεί ακόμα επίσημα.

Τον Απρίλιο του 2011, με απόφαση του Περιφερειάρχη Ηπείρου, κηρύχτηκε το Δ.Δ. Λούτσας ως προσβεβλημένη περιοχή και τα Δ.Δ. Βράχου, Ριζών και Χειμαδιού ως ουδέτερη ζώνη (εικ. 5).

Εικ. 5: Οριοθετημένες ζώνες ρυγχοφόρου Ν. Πρέβεζας (Απρίλιος 2011)

Φυσικά το πρόβλημα της εξάπλωσης του ρυγχοφόρου δεν λύθηκε. Εάν τα δέντρα που καταστράφηκαν στην Πάργα ήταν 45-50 είναι βέβαιο ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα προσβεβλημένα, τα οποία πρόκειται να εκδηλώσουν συμπτώματα τους αμέσως επόμενους μήνες. Ουσιαστικά το πρόβλημα αυτή τη στιγμή έχει αφεθεί στη θέληση και στην πρωτοβουλία των πολιτών που διαθέτουν φοίνικες. Κάποιοι, ιδίως αυτοί που έχουν ξενοδοχειακές μονάδες και θέλουν να προστατέψουν τα δέντρα τους, εφαρμόζουν ένα πρόγραμμα ψεκασμών, ακολούθώντας τις οδηγίες της Ν.Α. Κάποιοι άλλοι δεν κάνουν τίποτα... Και βέβαια παραμένει άγνωστος ο αριθμός των προσβεβλημένων δέντρων σε Αμμουδιά και Λούτσα.

Θεωρούμε ότι ο μόνος τρόπος για τον περιορισμό του προβλήματος (για πλήρη εξάλειψη δεν μπορούμε να μιλάμε αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές), είναι η ευρεία ενημέρωση του κόσμου, και η προσπάθεια αφύπνισής του με τη λήψη προληπτικών μέτρων, τουλάχιστον στις περιοχές που έχει εμφανιστεί το πρόβλημα (ψεκασμοί με εντομοκτόνα ή βιολογικά σκευάσματα και στενή παρακολούθηση των δέντρων για ύποπτα συμπτώματα). Στην προσπάθεια αυτή θα πρέπει να συμβάλλουν τόσο οι Δήμοι, όσο και οι τοπικοί φορείς, ειδικά αυτοί που εμπλέκονται στην ευρύτερη τουριστική 'βιομηχανία'.