Το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών (Rhynchophorus ferrugineus). Μέρος 1:Βασικά στοιχεία, μέθοδοι και τρόποι αντιμετώπισης.

Το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών (Rhynchophorus ferrugineus) αποτελεί το σοβαρότερο εχθρό των φοινικοειδών αυτή τη στιγμή παγκοσμίως. Το άρθρο αυτό αποτελεί το πρώτο μέρος μίας προσπάθειας να παρουσιαστεί το πρόβλημα, όπου θα εκτεθούν με συντομία τα βασικά στοιχεία για το έντομο καθώς και τρόποι αντιμετώπισής του. Στο δεύτερο μέρος θα παρουσιαστεί η κατάσταση στην Ελλάδα και στην Πρέβεζα σήμερα, όπου (δυστυχώς) έχει 'εισβάλλει' τα τελευταία δύο χρόνια.

Το κόκκινο σκαθάρι ή ρυγχοφόρος των φοινικοειδών, είναι ένα κολεόπτερο με μήκος 3-3,5 εκ. και χρώμα από κόκκινο έως σκούρο καφέ (εικ. 1)

Εικ. 1

  Προσβάλλει πρακτικά όλα τα είδη των φοινικοειδών με ιδιαίτερη προτίμηση στον κανάριο φοίνικα (Phoenix canariensis).

Εικ. 2

 Διαχειμάζει με τη μορφή νύμφης μέσα σε κουκούλι (νυμφική θήκη) που κατασκευάζει από τις ίνες του φοίνικα, σε προστατευμένα μέρη στις μασχάλες των φύλλων ή στο έδαφος (εικ. 2). Τα τέλεια έντομα εξέρχονται από το κουκούλι αρχές της άνοιξης, με την άνοδο της θερμοκρασίας, και ξεκινούν τις πτήσεις τους, ζευγαρώνουν και το θηλυκό γεννά 300-500 αυγά τα οποία εναποθέτει σε οπές του κορμού, στα 'τακούνια' των παλιών φύλλων, και στις μασχάλες των φύλλων κοντά στη στεφάνη. Οι προνύμφες που εκολλάπτονται, αφού τραφούν για λίγο στην επιφάνεια του κορμού, σκάβουν στοές μέσα στον κορμό, προς διάφορες κατευθύνσεις, και συνεχίζουν να αναπτύσσονται μέσα στον κορμό, τρεφόμενες από το μαλακό ξύλο του φοινικόδεντρου. Η προνύμφη σε πλήρη ανάπτυξη έχει μήκος 4-5 εκ. και χρώμα από άσπρο έως υποκίτρινο με χαρακτηριστικό σκούρο κεφάλι (εικ. 3) και είναι αυτή που προκαλεί την κύρια ζημιά στο δέντρο.

Εικ. 3

Οι προνύμφες μόλις ολοκληρώσουν την ανάπτυξή τους, πλέκουν το χαρακτηριστικό κουκούλι και νυμφώνονται μέσα σ' αυτό. Από τα κουκούλια αυτά θα βγούν τα ακμαία της 2ης γενιάς. Στις κλιματικές συνθήκες της χώρας μας το έντομο συμπληρώνει 2 και σπανιότερα 3 γενιές το χρόνο.

Οι ζημιές προκαλούνται κυρίως από τις προνύμφες οι οποίες κατατρώγουν το εσωτερικό του κορμού στο ανώτερο μέρος του, κοντά στη στεφάνη. Συνήθως η δραστηριότητα των προνυμφών προς το κάτω μέρος του κορμού δεν επεκτείνεται περισσότερο από 1,5 με 2 μέτρα από τη στεφάνη. Αποτέλεσμα της δραστηριότητας των προνυμφών είναι αρχικά τα νεότερα φύλλα του δέντρου να αδυνατίζουν στη βάση τους και να κάμπτονται προς τα κάτω (εικ. 4)

Εικ. 4

Το σύμπτωμα αυτό στη συνέχεια επεκτείνεται και στα υπόλοιπα φύλλα και το δέντρο παίρνει τελικά την όψη 'ομπρέλας'. (εικ. 5). Όταν η προσβολή φτάσει στην καρδιά του φοίνικα, το δέντρο ξεραίνεται ολοσχερώς (εικ. 6).

Εικ. 5

Εικ. 6

Τρόπος αντιμετώπισης: Δυστυχώς η βιολογία του εντόμου, το οποίο περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο εσωτερικό του φοίνικα, δεν αφήνει πολλά περιθώρια για την επιτυχή καταπολέμησή του, από τη στιγμή που αυτό θα εγκατασταθεί στο δέντρο. Γιαυτό η αντιμετώπιση θα πρέπει να είναι κατά βάση προληπτική και να αποσκοπεί στην πρόληψη της προσβολής, ή εάν υπάρξει προσβολή οι επεμβάσεις θα πρέπει να γίνουν όσο το δυνατόν νωρίτερα εάν θέλουμε να σώσουμε το φοινικόδεντρο.

Βασικό μέτρο πρόληψης είναι η αποφυγή της μεταφοράς φυτών για φύτευση από μία περιοχή σε άλλη εάν αυτά δεν συνοδεύονται από φυτοϋγειονομικό διαβατήριο, δηλαδή επίσημο έγγραφο το οποίο πιστοποιεί ότι τα φυτά είναι απαλλαγμένα από το έντομο. Η ελληνική νομοθεσία καθιστά υποχρεωτικό το φυτοϋγειονομικό διαβατήριο για όλα τα φοινικοειδή που διακινούνται προς πώληση και έχουν διάμετρο κορμού μεγαλύτερη των 5 εκ. 

Δεύτερο βασικό μέτρο πρόληψης είναι η αποφυγή κλαδέματος των κατώτερων φύλλων την περίοδο δραστηριότητας του εντόμου. Το κλάδεμα συνιστάται να γίνεται από Νοέμβριο μέχρι Γενάρη, και οι τομές του κλαδέματος να ψεκάζονται με κάποιο από τα εγκεκριμένα σκευάσματα, ώστε να αποτραπούν οι ωοτοκίες των θηλυκών.

Τρίτο μέτρο πρόληψης (ή έγκαιρης διάγνωσης θα έλεγε κανείς) είναι η τακτική και προσεκτική παρακολούθηση των δέντρων κατά την περίοδο της δραστηριότητας του εντόμου, δηλαδή από Μάρτιο μέχρι Οκτώβριο, για τον εντοπισμό ύποπτων συμπτωμάτων. Ιδιαίτερα θα πρέπει να προσεχτούν κάποια πρώιμα σημάδια προσβολής, όπως το ξαφνικό σπάσιμο ενός φύλλου χωρίς συγκεκριμένο λόγο, ή κάποια φαγώματα στην περιφέρεια των νεότερων φύλλων κοντά στην καρδιά. Επίσης θα πρέπει να ερευνώνται σχολαστικά οι περιοχές κοντά στις βάσεις των φύλλων για την παρουσία των χαρακτηριστικών οπών του ρυγχοφόρου (εικ. 7) καθώς και το έδαφος κάτω από το φοινικόδεντρο για τον εντοπισμό κουκουλιών, ακμαίων ή προνυμφών.

Εικ. 7

Από τη στιγμή που θα διαπιστωθεί η προσβολή η καταπολέμηση μπορεί να γίνει με χημικά ή βιολογικά σκευάσματα, με μηχανική εξυγίανση ή με τη μέθοδο των μικροκυμάτων. Η αποτελεσματικότητα είναι πάντοτε σχετική και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως ο βαθμός προσβολής (πληθυσμός του εντόμου), το μέγεθος του δέντρου και η ύπαρξη ή όχι επαρκούς πληθυσμού στην ευρύτερη περιοχή για την αποφυγή νέων προσβολών.

Η χημική καταπολέμηση γίνεται με τα εγκεκριμένα από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων σκευάσματα, τα οποία αυτή τη στιγμή είναι τα εξής:

1)ACTARA 25 WG, Εφαρμογές με ψεκασμούς κάλυψης, ριζοπότισμα και έγχυση στον κορμό.

2) Σκευάσματα με δραστική ουσία IMIDACLOPRID 20%, Εφαρμογές με ψεκασμούς κάλυψης, ριζοπότισμα και έγχυση στον κορμό.

3)Σκευάσματα με δραστική ουσία CYPERMETHRIN 10%, Μόνο για ψεκασμούς κομμένων δέντρων και κομμένων τεμαχίων για αποφυγή της διασποράς του εντόμου.

4)VERTIMEC 1,8 EC, Εφαρμογές με έγχυση στον κορμό.

5)DANTOP 50 WG, Εφαρμογές με ψεκασμούς κάλυψης, έγχυση στον κορμό και διαβροχή του εδάφους.

Όσον αφορά τον τρόπο εφαρμογής, στα φυτώρια και στα μικρότερου μεγέθους δέντρα επιλέγεται ο ψεκασμός κάλυψης και το ριζοπότισμα. Στους μεγάλους φοίνικες που ο ψεκασμός πλήρους κάλυψης του φυλλώματος είναι δύσκολος και δεν προσφέρει ουσιαστικά τίποτα είναι προτιμότερη η εντοπισμένη διαβροχή (λούσιμο) της στεφάνης μέχρι πλήρους απορροής με ψεκαστικό χαμηλής πίεσης που χορηγεί το διάλυμα με τη μορφή χοντρής σταγόνας. Όσον αφορά τις εγχύσεις στον κορμό αυτές γίνονται με τρυπάνι και ειδική σύριγγα που κυκλοφορεί στο εμπόριο. Η αποτελεσματικότητα κι εδώ εξαρτάται από το μέγεθος του δέντρου, και τον αριθμό των επεμβάσεων (το ερώτημα πόσες οπές πρέπει να ανοιχτούν και σε τι βάθος για να υπάρξει ικανοποητική κυκλοφορία του διαλύματος δεν είναι εύκολο να απαντηθεί). Παράλληλα έχει εκφραστεί η άποψη από πολλούς ερευνητές ότι οι επανειλλημένες διατρήσεις του κορμού μπορεί να βλάψουν σοβαρά το δέντρο, γιατί ευνοούν σήψεις του κορμού και αδυνατίζουν τη μηχανική στήριξη του φοινικόδεντρου.

Τα βιολογικά σκευάσματα που κυκλοφορούν στο εμπόριο είναι σκευάσματα εντομοπαθογόνων νηματωδών, τα οποία διαλύονται σε νερό και ψεκάζονται στην περιοχή γύρω από τη στεφάνη. Οι νηματώδεις εισχωρούν στον κορμό και προσβάλλουν τις προνύμφες του ρυγχοφόρου, τις οποίες νεκρώνουν. Η διάρκεια δράσης των νηματωδών είναι 3-4 εβδομάδες από την εφαρμογή, άρα για να έχουμε αποτέλεσμα πρέπει να κάνουμε ψεκασμούς τουλάχιστον μία φορά το μήνα, κατά την περίοδο δραστηριότητας του εντόμου, συνολικά δηλαδή 8-9 ψεκασμούς το χρόνο. Η μέθοδος έχει καλή αποτελεσματικότητα, αλλά κι εδώ δεν μπορούμε να μιλήσουμε για 'απόλυτη' θεραπεία, αφού πάντα υπάρχει η πιθανότητα να επιβιώσει ένα μικρό ποσοστό προνυμφών.

Η μαζική παγίδευση των ακμαίων αρσενικών με παγίδες φερομόνης που κυκλοφορούν στο εμπόριο είναι μία ακόμα μέθοδος καταπολέμησης, η οποία δε μπορεί βέβαια να χρησιμοποιηθεί από μόνη της, αφού δεν καταπολεμά τις προνύμφες, αλλά σε συνδυασμό με χημική ή βιολογική καταπολέμηση μπορεί να δώσει καλά αποτελέσματα. Συνήθως απαιτείται μία παγίδα για κάθε μεγάλο φοινικόδεντρο ή για κάθε 10 τετραγωνικά μέτρα χώρου.

Η μηχανική εξυγίανση ή 'δεντροχειρουργική' είναι μία μέθοδος η οποία συνίσταται στην κοπή όλων των φύλλων και στην αφαίρεση όλου του τμήματος της στεφάνης, αφήνοντας μόνο το κορυφαίο μερίστωμα του φοίνικα (καρδιά). Εφόσον το κορυφαίο μερίστωμα δεν έχει πειραχτεί από τον ρυγχοφόρο, μετά από 2-3 μήνες το δέντρο αναβλαστάνει και δημιουργεί νέα φύλλα. Είναι μέθοδος που πρέπει να εφαρμόζεται από ειδικούς, και συνιστάται κυρίως σε δέντρα μεγάλου μεγέθους, στα οποία οι υπόλοιπες μέθοδοι δεν έχουν αποδώσει, και τα οποία θεωρείται ότι πρέπει να διασωθούν για λόγους αισθητικούς ή ιστορικούς. Επειδή η μέθοδος είναι καινούργια δεν υπάρχουν δεδομένα για τη συμπεριφορά των φυτών μετά την αναβλάστηση, και από πολλούς ερευνητές έχουν εκφραστεί επιφυλάξεις για την αντοχή αυτών των φυτών σε ανέμους και λοιπές καταπονήσεις.

Τέλος στην αγορά υπάρχουν εταιρείες οι οποίες εφαρμόζουν θεραπεία με τη χρήση συσκευής μικροκυμάτων. Πρόκειται για μία συσκευή η οποία 'αγκαλιάζει' τη στεφάνη του φοίνικα (εικ. 8) και την 'βομβαρδίζει' με μυκροκύματα εξοντώνοντας όλες τις προνύμφες.

Εικ. 8

Οι κατασκευαστές εγγυώνται 100% θεραπεία με τη μέθοδο αυτή. Πάντως ακόμα κι αν ισχύει κάτι τέτοιο, ο κίνδυνος νέας προσβολής όταν στην ευρύτερη περιοχή υπάρχει το έντομο είναι πάντα πιθανός, και ο ιδιοκτήτης του φοίνικα θα πρέπει να πάρει όλα τα ενδεδειγμένα μέτρα για να τον αποφύγει.  Φυσικά το κόστος της μεθόδου είναι αρκετά υψηλό και προϋπόθεση για να εφαρμοστεί είναι να έχει κλαδευτεί κατάλληλα ο φοίνικας και η διαμόρφωση του εδάφους να είναι τέτοια που να επιτρέπει την προσέγγιση της συσκευής.

Εκτός από τη συσκευή σε σχήμα δαχτυλιδιού υπάρχει ανάλογη συσκευή σε σχήμα κουτιού, μέσα στην οποία τοποθετούνται για εξυγίανση κομμένα τεμάχια από τον κορμό και τα φύλλα του φοίνικα.